De grote transformatie van religie en van de katholieke kerk

Afscheidslezing: De idee van een ‘grote transformatie van religie’ heb ik uitgewerkt in vier grote stellingen die tevens de structuur van deze lezing vormen. Eerste these: we beleven wat ik zal noemen ‘het einde van het tijdperk van de wereldreligies’. Daarmee bedoel ik het einde van goed tweeduizend jaar geschiedenis waarin enkele grote religies – christendom, islam, hindoeïsme en boeddhisme – religie en maatschappij domineerden. Tweede these: secularisatie is een onderdeel van het einde van dit tijdperk. Secularisatie beschrijft de terugval van de impact van die grote religies op mens en samenleving. Secularisatie is dus een belangrijke trend, maar het betekent niet het einde van religie als dusdanig. De derde these is een dubbelthese. In plaats van religie die hoofdzakelijk in de banen van enkele wereldreligies verloopt, komt een divers en turbulent religieus veld. Daarin blijven de oude, niet meer dominante wereldreligies actief naast vele andere, vaak instabiele groepen. Bovendien, waar de grote religies vroeger andere domeinen zoals wetenschap, opvoeding en zelfs politiek koloniseerden, worden nu omgekeerd activiteiten met een religieuze en quasi-religieuze uitstraling georganiseerd in velerlei domeinen – zoals kunst en ontspanning – die als ‘niet-religieus’ worden beschouwd. Het gevolg van dat alles is een gedeeltelijke ontbinding van religie als veld of domein. Deze drie grote ontwikkelingen – het einde van het tijdperk van de wereldreligies, secularisatie, het ontstaan en tegelijk de partiële ontbinding van een divers en turbulent religieus veld – vat ik samen onder de noemer ‘de grote transformatie van religie’. Het vierde en laatste deel van mijn lezing gaat over de weerklank in en de repercussies van deze grote transformatie van religie voor de wel zeer herkenbare en zwaar georganiseerde religieuze organisatie die de katholieke kerk is – en ik beperk me in dit laatste deel tot het Westen. De katholieke kerk, en met haar de andere grote en kleinere kerken, staan voor een enorme uitdaging: hoe te functioneren in een wereld ‘na het einde van het tijdperk van de wereldreligies’?