Dorpsreglementen in de Meierij van ’s-Hertogenbosch 1648-1795: Van onstuurbaar naar stuurbaar bestuur

Dorpsreglementen in de meierij van ’s-Hertogennbosch 1648-1795
Van Onstuurbaar naar stuurbaar bestuur

De studie richt zich op het bijzondere fenomeen ‘dorpsreglement’, zoals zich dat in de zeventiende en achttiende eeuw in de Meierij van ’s-Hertogenbosch heeft gemanifesteerd en ontwikkeld.

Een dorpsreglement is een regeling, waarmee de organisatie en het inhoudelijk functioneren van plaatselijk bestuur wordt bevestigd en verdere vorm wordt gegeven. Zo’n reglement bevat dan ook doorgaans een hoeveelheid samenhangende regels, die een hechter en bestendiger bestuur van een plaatselijke gemeenschap beogen. Het is dus nimmer de start van een nieuwe organisatie, maar bevat bouwstenen om een bestaande organisatie en bestuurscultuur te corrigeren of bij de eisen van de tijd te brengen.
Het oudste reglement, dat de titel van dorpsreglement verdient, dateert uit 1609. Dit bevat al de elementen, die zo’n regeling zullen blijven kenmerken: het stelt een nieuw kader voor de openbare verantwoording van de uitgaven, die door het bestuur zijn gedaan en stelt het daartoe een vorm van toezicht vanuit de belastingbetalende bevolking in. Rond 1658 krijgt deze ontwikkeling een stevige impuls als de Raad van State een nieuwe onroerend goed belasting invoert, het incasso daarvan bij de plaatsen zelf legt en de inwoners de mogelijkheid tot inspraak bij dat incasso geeft. Die inspraak leidt tot een snel groeiend aantal meer uitgewerkte reglementen, waarvan het model in hoog tempo ook in andere plaatsen wordt overgenomen en verder wordt ontwikkeld.
Door toenemende regelgeving vanuit het centrale Den Haag wordt meer en meer de autonomie van de Meierijse plaatsen om eigen regels te stellen ingeperkt. Deze ontwikkeling is er ook de oorzaak van dat de evolutie van nieuwe dorpsreglementering na 1732 stokt om nog slechts één keer, in 1767, in een veelomvattend reglement opnieuw brede gestalte te krijgen.
Een reglement is vaak de uitkomst van plaatselijke controverses die daaraan voorafgaan, van zeer persoonlijke tot meer zakelijke. De meest terugkerende oorzaak is het vermoeden van wanbestuur. Veel plaatsen in de Meierij gaan gebukt onder hoge lasten, de belastingdruk is daardoor hoog, een druk die bovendien niet altijd evenredig over alle inwoners wordt omgeslagen, terwijl er voor de belastingbetalers geen inzicht bestaat in de overheidsuitgaven. Daar komt in de beginjaren van de Staatse periode nog bij dat de Staten Generaal voor het plaatselijk bestuur een politieke hervorming oplegt. Daarbij moest het lokale bestuur in beginsel in handen van gereformeerden komen. Dat leidt tot een instroom van nieuwkomers van buiten, die op tal van bestuursfuncties worden gezet. Dat schaadt het vertrouwen van de bevolking, zeker ook omdat dat nieuwe beleid de nodige dieptepunten kent. Ook langdurige periodes van economische terugslag werken in de plaatselijke politiek door, zeker waar het gaat om de plaatselijke belastingdruk op de bevolking.
Voor een bestuurder is een reglement door zijn striktheid een last, voor de inwoners een lust. Voor de centrale overheid is het vooral te doen om in een plaats rust en vrede te behouden.
De periode van opkomst en toename van de dorpsreglementen beslaat grofweg zo’n anderhalve eeuw.
De studie schetst al met al een beeld van een bijzonder bestuursinstrument binnen enerzijds het geheel van de plaatselijke regelgeving en anderzijds binnen het geheel van de regelgeving vanuit de centrale overheid in Den Haag. Ook laat de studie zien tot welke dynamiek een lokale samenleving in staat was om gestelde doelen te bereiken.
In de plaatsen met reglementen hebben die reglementen mede een stempel gedrukt op het functioneren van het bestuurlijke bestel van die lokale gemeenschap. Dat geldt niet alleen voor haar rechtsontwikkeling , maar ook voor haar sociale structuur.
De studie omvat drie delen. Het eerste deel beschrijft en analyseert de herkomst, inhoud en samenhang van deze reglementen. Daarnaast schetst zij de algemene bestuurlijke en sociale omgeving waarbinnen de reglementen tot stand kwamen. In het tweede deel wordt per plaats in de Meierij het ontstaan van de reglementen onderzocht. Het derde deel bevat de integrale tekst van alle onderzochte reglementen.