'Een knecht der knechten sy hy syne broederen': Christelijk geloof en slavernij in het Nederlandse Atlantische koloniale rijk van de zeventiende en de achttiende eeuw

Het Nederlands slavernijverleden roept vele vragen op. Eén ervan is hoe het toch kon dat het christelijk geloof slavernij niet afkeurde maar theologisch ondersteunde. De bijbel weersprak niet dat mensen tot slaaf konden worden gemaakt. De gereformeerde theologie van de zeventiende en achttiende eeuw gaf samen met rechtsgeleerdheid, verlichtingsfilosofie, politiek en maatschappelijk denken vorm aan de koloniale ideologie van de Republiek der Verenigde Nederlanden.

Twee slaventheologieën onderbouwden de ideologie: de Cham-theologie en het half achttiende eeuw populaire geschrift van Jacobus Elisa Johannes Capitein, waarin hij op bijbelse, rechtskundige en politieke gronden betoogde dat de slavernij niet strijdig was met de christelijke vrijheid. De Cham-theologie baseerde zich op het oudtestamentische verhaal dat Noach zijn zoon Cham bestrafte omdat hij hem naakt had gezien: ‘Een knecht der knechten sy hy syne broederen’. De minste van alle knechten.

Maatschappelijk was de slavernij nauwelijks een issue. De inwoners van de Republiek waren via familieleden en bekenden die op de slavenschepen werkten, naar de kolonies waren vertrokken, in handen van ‘Turkse’ zeerovers gevallen en tot slaaf gemaakte ‘christenslaven’, via boeken, pamfletten en kranten bekend met slavernij. Predikanten gebruikten in hun preken de kwellingen van de slavernij om hun toehoorders hun zonden in te peperen en op te roepen tot bekering. Spirituele slaaf van de zonde te zijn was erger dan de fysieke slavernij. In de kolonies profiteerden predikanten van de voorrechten van de slavenstaat.

Nu denken christelijke theologen anders. De in de zeventiende en achttiende eeuw verworpen Ander is in hun theologie juist de plaats waar God te vinden is. Het boek illustreert het inzicht dat een ideologisch kader met een universele waarheidsclaim, voorzien van politieke macht, onvoorstelbaar leed voortbrengt.

Voor wie een dieper inzicht wil in het aan het Nederlandse slavernijverleden ten grondslag liggende denkpatroon, verheldert het boek de ideologische, de praktische én de hybride aspecten van de slavernij.
_

The Dutch history of slavery raises many questions. One of them is how it was possible that the Christian faith did not condemn slavery but supported it theologically. The Bible did not contradict that people can be enslaved. The Reformed theology of the seventeenth and eighteenth centuries, together with legal scholarship, Enlightenment philosophy, politics and social thinking, shaped the colonial ideology of the Republic of the United Netherlands.

Two slave theologies underpinned the ideology: the Cham theology and the mid-eighteenth century popular writing of Jacobus Elisa Johannes Capitein, in which he argued on biblical, legal and political grounds that slavery was not contrary to Christian freedom. Cham theology was based on the Old Testament story that Noah rebuked his son Ham because he had seen him naked: ‘ “He shall be a servant of servants to his brethren.” The least of all servants.

Socially, slavery was hardly an issue. The inhabitants of the Republic were familiar with slavery through family members and acquaintances who worked on the slave ships, who had left for the colonies, fell into the hands of ‘Turkish’ pirates and were enslaved ‘Christian slaves’, through books, pamphlets and newspapers. Preachers used the torments of slavery in their sermons to impress upon their listeners their sins and to call them to repentance. To be a spiritual slave to sin was worse than physical slavery. In the colonies, preachers benefited from the privileges offered by the slave state.

Now Christian theologians think differently. In their theology, the Other rejected in the seventeenth and eighteenth centuries is precisely the place where God can be found. The book illustrates the insight that an ideological framework with a universal truth claim, equipped with political power, produces unimaginable suffering.

For those who want a deeper insight into the thought pattern underlying the Dutch slavery past, the book clarifies the ideological, practical and hybrid aspects of slavery.