Intimate and sexual needs in dementia nursing care: Balancing efforts of nurses

In Nederland leven ongeveer 300.000 mensen met de progressieve hersenaandoening dementie. Op termijn leidt deze aandoening tot een sterke afhankelijkheid van anderen. De meeste mensen met dementie brengen hun laatste levensjaar dan ook door in een verpleeghuis, waar zij 24/7 zorg en ondersteuning ontvangen van verzorgenden en verpleegkundigen (V&V).

Verpleeghuizen streven naar persoonsgerichte zorg (Person-centered care). Binnen deze sociaalpsychologische behandelbenadering staan hechte relaties tussen V&V en bewoners centraal, zodat (1) de (onvervulde) behoeften van bewoners beter kunnen worden geïnterpreteerd en (2) de zorg hierop kan worden afgestemd. Twee fundamentele, levenslange menselijke behoeften zijn intimiteit en seksualiteit. Bewoners uiten deze op uiteenlopende manieren, variërend van een omhelzing tot publiekelijke masturbatie, en van seksueel grensoverschrijdend gedrag richting V&V tot (seksuele) relaties tussen bewoners onderling. Met behulp van interviews en vragenlijsten hebben we onderzocht: Hoe interpreteren V&V het intieme en seksuele gedrag van bewoners met dementie en wat draagt bij aan een gebalanceerde zorgrespons?

We vonden dat V&V probeert de onderliggende behoeften van bewoners te ontrafelen. Maar de beperkte informatie over het huidige cognitieve functioneren en de (premorbide) persoonlijkheid van bewoners bemoeilijken de interpretatie. Dit lijkt het zelfvertrouwen van V&V te ondermijnen en kan leiden tot stereotype narratieven over bewoners. Daarnaast blijkt er een wijdverbreide terughoudendheid te bestaan onder V&V om seksuele ervaringen van bewoners te faciliteren. Door de sterke afhankelijkheid kan het nodig zijn om bijvoorbeeld het gebruik van porno of de inzet van sekswerkers te organiseren, of ervoor te zorgen dat partners überhaupt privé samen kunnen zijn. Faciliteren is echter niet verplicht voor V&V, en slechts een derde van hen was (enigszins tot zeer) gemotiveerd om dit binnenkort op te pakken.

Ook vonden we dat het intieme en seksuele gedrag de zorgrelatie – het fundament van persoonsgerichte zorg – uit balans kan brengen, vooral wanneer V&V het gevoel heeft de controle te verliezen tijdens de interacties met een bewoner. Daarentegen beschermt zelfeffectiviteit in het includeren van persoonlijke grenzen V&V: het verlicht werkgerelateerde angsten en belasting, vermindert negatieve gevoelens tegenover bewoners, en hangt samen met de bereidheid om seksuele ervaringen te faciliteren. Vertrouwen in het includeren van persoonlijke gren¬zen draagt bovendien bij aan stabiliteit in de zorgrelatie, zoals sterkere positi¬ef-verzorgende emoties ten opzichte van bewoners. Dit geldt zowel voor ‘persoonlijke’ emoties (zoals enthousiasme, warme en moederlijke gevoelens) als voor de ‘professionele’ gevoelens interesse en behulpzaamheid. Met het uitgangspunt van gelijke zorg is dit relevant, omdat mannelijke bewoners - zeker degenen met seksuele behoeften - minder geliefd zijn bij de bijna uitsluitend vrouwelijke V&V’ers dan vrouwelijke bewoners met behoeften aan intimiteit.

Over het geheel genomen vragen deze kwesties om zorgvuldige aandacht bij het bieden van persoonsgerichte zorg in dit gevoelige domein. Dilemma’s rondom persoonsgerichte zorg tonen de beperkte ruimte voor ‘de persoon’ van de V&V, de geïdealiseerde (onhaalbare) lat en de onrechtvaardigheid als gevolg van empathie. Trainingen gericht op rationele empathie en het includeren van persoonlijke grenzen, gecombineerd met een ondersteunende teamcultuur en een organisatiebrede cultuuromslag, vergroten de kans op het faciliteren van seksuele ervaringen, betere zorgrelaties en meer werkplezier voor V&V.