Tekstanalyse: zes methoden voor onderwijs, onderzoek en praktijk

Thema
In maart 2023 verscheen de vijfde volledig herziene druk van het handboek Tekstanalyse. Dit taalbeheersingsboek behandelt zes methoden om geschreven strategische teksten te analyseren en evalueren.

In dit interactieve panel presenteren we kort de zes methoden. Hierna passen we samen met de deelnemers alle methoden toe op één korte tekst, en bediscussiëren we de toepasbaarheid van de verschillende methoden. Hiermee wordt duidelijk wat de overeenkomsten en verschillen zijn tussen de verschillende methoden, en wanneer welke methode of combinatie van methoden het beste ingezet kan worden.

Presentaties

Functionele analyse
De functionele analyse richt zich op de afstemming van de inhoud van een strategische tekst op de doelen en doelgroepen van deze tekst. De analysemethode komt voort uit onderzoek naar taalhandelingen en tekstkwaliteit. De methode begint met het vaststellen van de doelen en doelgroep van de tekst op basis van een meer of minder uitgebreid contextonderzoek. Daarna wordt op basis van een analyse van de tekst zelf vastgesteld in hoeverre de verschillende tekstelementen (teksthandelingen) bijdragen aan de geformuleerde doelen. Op basis hiervan wordt de functionaliteit van de tekst vastgesteld. Welke doelen moeten nog beter ondersteund worden in de tekst? Wordt een bepaald doel misschien te veel ondersteund? Is het überhaupt een goed idee om met deze ene tekst al deze communicatieve doelen te willen bereiken? Op basis van deze evaluatie kunnen concrete verbetersuggesties geformuleerd worden. Net als elke andere analysemethode in het handboek sluit dit hoofdstuk af met een stappenplan en een uitgebreide voorbeeldanalyse.

Coherentieanalyse
De coherentieanalyse is gebaseerd op het taalkundige en psychologische onderzoek naar hoe samenhang in een tekst bewerkstelligd wordt. Omdat de analyse zeer gedetailleerd is, wordt ze vooral gebruikt voor korte teksten of delen van teksten. De analyse bestaat uit twee delen: een analyse van de referentiële coherentie en een analyse van de relationele coherentie. De analyse van de referentiële coherentie begint met een inventarisatie van alle woorden en woordgroepen die naar elkaar verwijzen en een classificatie van die verwijzingen. Op basis hiervan wordt bepaald hoe samenhangend de tekst is. Dit gebeurt onder andere door te kijken naar de mentale toegankelijkheid van de verwijzingen. De analyse van de relationele coherentie begint met het in kaart brengen van de betekenisrelaties tussen kleinere en grotere delen van de tekst. Ook in deze analyse wordt een onderscheid gemaakt tussen verschillende soorten relaties, zoals causale en additieve relaties. Ook de uitkomsten van deze inventarisatie worden gebruikt om een inschatting te geven van de samenhang binnen een tekst. De resultaten van beide analyses kunnen gebruikt worden om de samenhang te verbeteren.

Retorische analyse
De retorische analyse - voortkomend uit de klassieke retorica - richt de aandacht op het brede scala aan overtuigingsmiddelen die schrijvers kunnen inzetten. Primair richt deze analysemethode zich op redevoeringen, maar de methode kan ook goed gebruikt worden om geschreven overtuigende teksten te analyseren. De methode gaat onder meer in op de drie klassieke overtuigingsmiddelen ethos, logos en pathos en gaat ook uitgebreid in op stijl: stijldeugden, stijlsoorten en stijlmiddelen. Geëvalueerd wordt in hoeverre het samenspel van de gebruikte retorische middelen bijdraagt aan de effectiviteit van de tekst bij de beoogde doelgroep.

Argumentatieanalyse
De argumentatieanalyse laat zien hoe de argumentatiestructuur van een tekst is opgebouwd, en hoe de verschillende standpunten in de tekst onderbouwd worden met argumenten. De methode is gebaseerd op elementen uit de klassieke disciplines logica, dialectica en retorica. De analyse begint met het herkennen van standpunten en argumenten in een tekst. Vervolgens wordt nagegaan hoe de verschillende argumentaties zich tot elkaar verhouden om zo de argumentatiestructuur van de gehele tekst in kaart te kunnen brengen. Daarnaast wordt van elke argumentatie het type geïdentificeerd. Met behulp van een set kritische vragen kan vervolgens bepaald worden of de individuele argumenten aanvaardbaar, relevant en toereikend zijn. De laatste stap van de analyse bestaat uit een evaluatie: in hoeverre is het hoofdstandpunt van de tekst aanvaardbaar en welke zwakke plekken zitten er in de geanalyseerde tekst?

Narratieve analyse
De narratieve analyse maakt - stevig gegrond in de narratieve theorie - duidelijk hoe gebeurtenissen worden weergegeven vanuit het persoonlijke perspectief van vertellers. Net als de andere methoden richt ook deze analysemethode zich primair op strategische teksten, in dit geval strategische verhalen dan wel strategische teksten met duidelijke verhalende componenten. Denk bijvoorbeeld aan gezondheidsverhalen, organisatieverhalen en marketingverhalen. Met deze analysemethode - die begint met een uitgebreide begripsdefinitie van verhalen - worden de verhalen op verschillende niveaus geanalyseerd: 1) het kernverhaal met zijn grondstructuur en motieven, 2) de vertelling van het verhaal, met aandacht voor de temporele structuur, de verteller en personages en 3) de tekst zelf, met aandacht voor tijdkenmerken, perspectiefkeuzes en citaten. In de evaluatie wordt nagegaan hoe effectief deze combinatie van verhaaleigenschappen is, gelet op de gebruikscontext. Op basis hiervan kunnen verbetersuggesties geformuleerd worden

Genreanalyse
De genreanalyse laat zien in hoeverre strategische teksten al dan niet voldoen aan bepaalde tijd- en cultuurgebonden conventies en gaat ook in op de invloed daarvan op de effectiviteit van de tekst. De methode is gebaseerd op verschillende taalwetenschappelijke en sociologische perspectieven op het begrip ‘genre’. Het is de breedste methode uit het boek, waarvoor kennis van de andere methoden noodzakelijk is. De analyse begint met het inschatten van het genre waartoe de te analyseren tekst behoort. Vervolgens wordt uitgezocht hoe dit genre er prototypisch uitziet. Daarna worden de context, de inhoud en de vorm (structuur, stijl en lay-out) van de tekst geanalyseerd. Het doel van deze analyse is om op basis van de kenmerken van de tekst tot een oordeel te komen over de eventuele afwijkingen van het genre waar de tekst toe behoort en over de effectiviteit van deze afwijkingen.