Vacare: van lectio divina naar contemplatief lezen: Ruimte vrijmaken voor persoonsvorming in het levensbeschouwelijk onderwijs

Op alle onderwijsniveaus wordt de laatste jaren gezocht naar manieren om bij te dragen aan de persoonsvorming (karaktervorming; Bildung) van kinderen, leerlingen en studenten. Bij het vak levensbeschouwing in het voortgezet onderwijs is persoonsvorming van leerlingen zelfs één van de hoofddoelen. Persoonsvorming definieer ik als ‘een open (om)vormingsproces gericht op zowel de existentiële als de morele vorming van leerlingen/ jongeren waarbij zij zich vormen in brede zin (hoofd, hart en handen).’ Het gaat dus om een open proces, waarin het uiteindelijk de jongere zélf is die zichzelf vormt. Het is een proces dat we niet kunnen beheersen en voorspellen en juist dat gaat in tegen de huidige onderwijscultuur die vooral gericht is op meetbaarheid en controle. Het doel van persoonsvorming is dat jongeren uitgroeien tot ‘volwassen vrijheid’ (Biesta). Persoonsvorming staat daarom zeker niet los van het belang van goed samenleven.

Vanuit de (godsdienst)pedagogiek en theologie komt naar voren dat persoonsvorming in het onderwijs kan worden bevorderd door momenten te creëren van leegte, openheid en vertraging om zo diepgang en aandacht te stimuleren. Ik noem dat de contemplatieve dimensie van persoonsvormend onderwijs. Naar de vraag hoe deze contemplatieve benadering van persoonsvormend onderwijs concreet vorm kan krijgen in de alledaagse onderwijspraktijk is in Nederland weinig onderzoek gedaan. In dit onderzoek is aansluiting gezocht bij de monastieke praktijk van lectio divina. Lectio divina is het biddend en contemplatief lezen van Bijbelse teksten of van andere levensbeschouwelijke teksten. Het is een gestructureerde leeswijze die bestaat uit een aantal stappen die bedoeld zijn om steeds dieper tot de geest van de tekst door te dringen: lectio (lezen), meditatio (overwegen), oratio (bidden/reageren) en contemplatio (innerlijk ervaren).

De hoofdvraag van dit proefschrift is: Welke mogelijkheden biedt een didactisch model voor contemplatief lezen, gebaseerd op de monastieke praktijk van lectio divina, voor het creëren van ruimte voor persoonsvorming in het vak godsdienstlevensbeschouwing in het voortgezet onderwijs in Nederland?

Dit is een ontwerpgericht educatief onderzoek. Om deze hoofdvraag te kunnen onderzoeken is een docentenhandleiding ontworpen voor contemplatief lezen. Het is natuurlijk niet mogelijk om een oude monastieke praktijk één-op-één toe te passen in het voorgezet onderwijs. Daarom zijn de stappen van lectio divina vertaald naar een model voor contemplatief lezen dat geschikt is voor leerlingen met verschillende levensbeschouwelijke achtergronden. Voor mijn onderzoek maak ik, om dichtbij de monastieke lectio divina te blijven, gebruik van Bijbelse parabels, maar het model kan ook voor andere levensbeschouwelijke of literaire teksten worden gebruikt. Deze parabels worden gelezen als wijsheidsteksten die voor iedereen waardevol kunnen zijn, ook als ze vreemd zijn of schurend. Het zijn sleutelverhalen waarin leerlingen levenswijsheid op het spoor kunnen komen.

Tien docenten Godsdienst-Levensbeschouwing met verschillende levensbeschouwelijk achtergronden hebben contemplatief lezen uitgeprobeerd bij verschillende klassen. De docenten laten tijdens de lessen ruimte voor de eigen interpretaties van de leerlingen. Als leerlingen de parabels weten te verbinden met hun eigen leven of als ze ontdekken dat een parabel meerdere lagen heeft, dan ervaren docenten dat er ‘iets belangrijks’ gebeurt wat bijdraagt aan de vorming van de leerlingen. Vaak lukt het leerlingen om die verbinding met hun eigen levens ook daadwerkelijk tot stand te brengen. Leerlingen laten zien dat als ze binnen de structuur van de lectio divina de vrijheid krijgen om zelf met een parabel aan de slag te gaan, ze tot verrassende en diepe inzichten kunnen komen over de wereld en hun eigen leven.

De ruimte die door contemplatief lezen wordt geopend in de klas wordt gekenmerkt door vacare: het vrijmaken van tijd en het cultiveren van een houding van vrijheid. Het gaat daarbij om innerlijke vrijheid om te verlangzamen, te luisteren en op een dieper niveau te denken en ervaren. Persoonsvormend leren kan pas op gang komen als docenten en leerlingen zich innerlijk veilig en vrij genoeg voelen om zich open te stellen voor het onverwachte. Het inzetten van afwisselende creatieve werkvormen om leerlingen betrokken te houden bij het leesproces helpt om te verlangzamen en tot diepgang te komen, zodat leerlingen zich de parabels toe kunnen eigenen (verinnerlijken). De structuur van vier stappen is een ritualisering van het leesproces: dit bevordert de aandacht van de leerlingen. Leerlingen dringen zo dieper dan bij begrijpend lezen door tot verschillende betekenissen van de tekst en leggen verbinding tussen deze betekenissen en hun eigen leven waardoor groei mogelijk wordt gemaakt. Juist die uiterlijke ordening van de vier stappen helpt bij de innerlijke ordening van aandachtig bezig zijn.2

Uit dit onderzoek blijkt dat het van belang is bij persoonsvormend leren om de cognitieve, affectieve, morele en existentiële/ spirituele aspecten van de persoon van de leerling bij elkaar te houden. Het gaat om de ‘hele mens’ met al zijn/haar aspecten. Persoonsvorming staat dus zeker niet tegenover cognitief en kennisgericht leren, want ook de cognitieve aspecten doen volop mee bij contemplatief lezen. Deze onderzoeksresultaten bieden aanknopingspunten voor het onderzoeken van andere contemplatieve praktijken die ruimte kunnen bieden voor persoonsvormend leren, zoals contemplatieve kijk-, luister- en dialoogoefeningen.

Het is voor het levensbeschouwelijk onderwijs van groot belang om te werken aan het creëren van ruimte voor persoonsvorming van alle leerlingen. Dit kan op veel verschillende manieren gebeuren. Het (her)ontdekken van een contemplatieve pedagogiek biedt hiervoor kansrijke mogelijkheden door waardevolle vormingstradities op een nieuwe manier te vertalen en in te zetten voor leerlingen van alle levensbeschouwelijke en religieuze achtergronden. Ik ben ervan overtuigd dat jongeren vormend onderwijs hard nodig hebben om op een goede manier te groeien naar volwassenheid in deze complexe en weerbarstige samenleving.